Die ‘kut-ouders ook altijd!’ mopperde de kleuterjuf tijdens de lunchpauze. Ze had een conflict met de moeder van een meisje uit haar klas, die boos was dat haar dochter met haar mooie nieuwe dure schoentjes in de zandbak had mogen spelen. De schoenen zagen er niet meer uit, vond de moeder, en zij eiste dan ook dat de school de schade zou vergoeden. De juf moest hier even stoom over afblazen bij haar collega’s. Een ander had ook nog wel een negatieve ervaring te melden. Hij had vorig jaar in groep 8 hoog oplopende spanningen gehad met ouders die het niet eens waren met het voor hen teleurstellende schooladvies. En weer een ander had vorige week met moeite een ruzie op de gang kunnen sussen, van een ouder die een andere ouder boos had bejegend, omdat het kind van de ander haar eigen kind zou hebben geslagen. Een vierde leerkracht mengde zich in het gesprek. Zij memoreerde nog eens even dat de directeur op dit moment geen tijd om te komen lunchen, omdat zij zich zat voor te bereiden op een rechtszaak die ouders hadden aangespannen tegen de school. Deze ouders hadden zich tegen het besluit gekeerd om hun kind van school te verwijderen. In de lerarenkamer was iedereen het met elkaar eens, dat de ouders op deze school vreselijk lastig, veeleisend en onredelijk waren. Toen alle onvrede was uitgesproken, gingen ze weer terug naar hun klassen, om les te geven.

Escalatie voorkomen
Het onderlinge begrip tussen school en ouders werd er natuurlijk niet beter op. Het afreageren van een probleem met ouders is soms misschien even nodig. Maar als dat versterkt wordt door nare ervaringen van anderen en niet gevolgd wordt door relativerende opmerkingen of door het zoeken naar een oplossing, kan de zaak gemakkelijk escaleren. Er is dan sprake van ‘de ander’ en ‘ik’ terwijl het idealiter natuurlijk zou moeten gaan over ‘wij’, vanuit het gezamenlijke belang van ouders en school bij de optimale ontwikkeling van het kind. De kinderen zullen deze spanning ook voelen. Zij zijn degenen die uiteindelijk het meest de dupe worden van de slechte verstandhouding. Zij zouden er dan ook zeer bij gebaat zijn als hun ouders en de school met respect en inlevingsvermogen over elkaar zouden spreken. Helaas was de empathie in dit geval ver te zoeken.

Empathie en verbinden
Empathie gaat over het vermogen om je in te kunnen leven in de emoties van anderen en om de ander te kunnen begrijpen. Je kunt dan verbinding leggen vanuit het hart. Empathie is een essentiële bouwsteen om onze maatschappij te laten functioneren. Daar waar mensen vanuit empathie met elkaar omgaan, zal er vertrouwen ontstaan en willen mensen met elkaar samenwerken. Ze hebben het goed met elkaar voor en zijn bereid om zonder directe tegenprestatie iets voor elkaar te doen. En als er meningsverschillen zijn, kunnen die op een volwassen manier worden aangepakt, vanuit respect voor de ander en vanuit begrip voor elkaars standpunt.

Maatschappelijke problemen
Een onvermogen om je in de ander in te kunnen leven is een van de hoofdbestanddelen van maatschappelijke problemen als conflicten, geweld, kindermishandeling en discriminatie. Ook op scholen zien we de effecten van het ontbreken van empathie helaas maar al te vaak terug. Er is agressie, er wordt gepest, er zijn conflicten tussen school en ouders en onderling gaan de leerkrachten in een team ook niet altijd prettig met elkaar om. Er wordt vaak individueel geopereerd, en concurreren lijkt belangrijker dan samenwerken.

Goede voorbeeld
De basis voor empathie wordt gelegd in onze kindertijd. Een warme band met onze verzorgers, waarin er oprechte aandacht is en een veilige sfeer, biedt een stevige basis voor het leren leggen van verbindingen vanuit het hart. Kinderen krijgen zo het goede voorbeeld en nemen dit over. In de westerse maatschappij, waarin kinderen veel tijd achter het beeldscherm doorbrengen en waarin er voor onderling contact steeds minder ruimte lijkt te zijn, krijgen kinderen echter maar weinig kans om empathie te ervaren en om ermee te oefenen.

Wederzijdse afhankelijkheid
Ook de toenemende individualisering en het idee dat onafhankelijkheid ons hoogste goed is, vormen een bedreiging. Omdat empathie gericht is op ‘samen’, op wederzijdse afhankelijkheid, lijkt het ondergeschikt te zijn geworden aan het ideaalbeeld van onafhankelijkheid. Onze kinderen krijgen hierdoor indirect de boodschap mee dat empathie, vriendelijkheid en compassie iets minderwaardigs is. Maar, zoals Stephen Covey het in zijn boek ‘De zeven eigenschappen van effectief leiderschap’ zo mooi beschrijft, is er juist een groei mogelijk van afhankelijkheid via onafhankelijkheid naar wederzijdse afhankelijkheid. En om die groei te kunnen doormaken hebben we empatische vaardigheden nodig.

Rol schoolleiders
Hoe is het gesteld met de empathie op onze scholen? Daarin zie je veel verschillen van school tot school. Schoolleiders vervullen hierin een cruciale rol. Leiders van succesvolle teams en bedrijven blijken allereerst in staat te zijn onderling respect te kweken. Verbinding zou dus de eerste prioriteit voor een schoolleider mogen zijn, nog voor opbrengsten. Empathie werkt door in alles wat je doet, zegt en uitstraalt. Welke mensen trek je aan in je team? Hoe ga je met je teamleden om? Hoe benader je de kinderen? Wat is je visie op samenwerken? Hoe bewaak je dat de visie van de school ook werkelijk wordt uitgedragen en uitgevoerd? Hoe ga je om met de ouders? Je mag er niet vanuit gaan dat de ouders allemaal empathische vaardigheden bezitten. Maar wanneer je zelf het goede voorbeeld geeft, help je anderen wel om zich in deze richting te ontwikkelen.

Empathie aanleren
Kan empathie worden aangeleerd aan de kinderen? Ja zeker, dit is iets wat getraind kan worden. Een school kan dit bevorderen door veel aandacht te besteden aan sociaal-emotionele vaardigheden, bijvoorbeeld met het trainen in luisteren, het omgaan met emoties, verschillende perspectieven leren zien en respectvol met elkaar omgaan. Ook vaardigheden in samenwerking kunnen getraind worden. Verder kunnen de kinderen leren zich in te leven in mensen die ze niet kennen. Zo kun je als school aandacht schenken aan de manier waarop onze kleren gemaakt worden in ontwikkelingslanden. Of je kunt met de kinderen nagaan wie er allemaal hebben bijgedragen aan het voedsel dat we eten. Maar empathie zal pas beklijven wanneer de houding van de school congruent is met wat de kinderen wordt aangeleerd. Als team moet je je ook blijven ontwikkelen op dit vlak. Kortom: ‘Walk your talk!’

Wat krijgen we ervoor terug?
Empathie ontwikkelen als school betaalt zich terug in de vorm van goede onderlinge relaties, meer werktevredenheid en vooral ook: gelukkige kinderen die in staat zijn verbindingen aan te gaan en goed zijn toegerust op dat wat er werkelijk toe doet in hun leven. Als je dit als kind hebt meegekregen, zul je daar je hele leven plezier van hebben. Ook de maatschappij plukt daar de vruchten van. Is dat niet precies wat we willen bereiken met ons onderwijs?

Wil je iets doen met het thema ‘empathie’ op jouw school? Ouderbetrokkenheid-PLUS kan je hierbij van dienst zijn. Denk bijvoorbeeld aan het twee maanden – traject communiceren vanuit het hart waarin het leerkrachtenteam getraind wordt in empathische vaardigheden en waarin je als schoolleider gecoacht wordt om het te laten beklijven in de dagelijkse praktijk. Voor andere opties kun je altijd even overleggen.