Is empathie te leren?

De algemene indruk bestaat dat een deel van de leraren, ondanks het feit dat ze ervoor gekozen hebben om typisch ‘mensenwerk’ te doen, over onvoldoende empathie beschikt. Het lijkt ze gewoon niet in de genen te zitten om zich in te leven in een ander. Soms lukt het ze nog wel met de kinderen, maar kunnen ze zich echt onvoldoende in de positie van ouders inleven. Ook niet alle schoolleiders blijken ruim bedeeld te zijn op het gebied van empathie. Maar voor het realiseren van een goede samenwerking met ouders, is empathie een essentiële basis.
Is empathie te leren? Onze genetische aanleg heeft ongetwijfeld effect op de mate van empathie die we aan de dag kunnen leggen. Autisten kunnen zich bijvoorbeeld moeilijk in een ander verplaatsen. Volgens Roman Krznaric, een Poolse deskundige op het gebied van empathie, behoort ons empathisch vermogen echter tot de basisuitrusting in onze hersenen en zou slechts een heel klein percentage, zo’n 2 procent van de mensen, niet over empathie beschikken. Ik heb dan ook het sterke vermoeden dat veel leraren en schoolleiders hun aangeboren empathische talenten enigszins hebben toegedekt en dat het wel degelijk mogelijk is dit door training en het werken aan persoonlijke ontwikkeling stukje bij beetje te onthullen.
En dat is misschien minder ingewikkeld dan het lijkt. Met training zul je uiteraard niet je hele persoonlijkheid kunnen veranderen. Maar het is wel degelijk mogelijk om te leren meer begrip te krijgen voor anderen. Wie de bereidheid heeft om tijd te stoppen in het ontwikkelen van zijn empathische vermogens, en zich werkelijk graag wil leren inleven in de ander, zal hierin zeker vorderingen in kunnen maken. Dus de vraag is vooral: ‘wil je het echt?!’

Aandacht

Wie over weinig empathie beschikt, heeft misschien een relatief zakelijke no-nonsense mentaliteit. Maar de doelgerichte ‘grote-stappen-snel-thuis’ benadering blijkt nu eenmaal niet in alle gevallen te werken. Er is iets anders nodig, de menselijke factor ontbreekt. Samenwerking met ouders komt niet op gang als we ons niet in hen kunnen inleven. Maar hoe ontwikkel je dat, als je het niet gewend bent, als het niet bij je lijkt te passen? Wie het echt wil leren, zal er in ieder geval tijd voor uit moeten trekken. En het begint allemaal met het toepassen van gerichte aandacht, waarbij de stap naar binnen, de aandacht voor onszelf, misschien nog wel het belangrijkst is, al lijkt dat tegenstrijdig. We willen toch leren hoe we ons meer kunnen richten op de ander? Ja, dat klopt. Maar wie verbinding met een ander wil maken, zal verbinding moeten kunnen maken met zichzelf. En dan gaat het om wat we werkelijk voelen en wat onze werkelijke behoeften zijn, onder de oppervlakkige laag van zakelijke doelgerichtheid.
Voor we met die diepere laag contact kunnen maken, zullen we de drukte in ons hoofd tot rust moeten brengen. Wanneer we ons leven laten bepalen door de mentale achtergrondruis, en niet in staat zijn daaronder door te dringen, kunnen we onszelf niet voelen en zullen we ook geen werkelijk contact met de ander kunnen maken.
Hoe kun je binnenkomen bij jezelf? Even rustig gaan zitten, en vervolgens bewust voelen dat je voeten op de grond staan en dat je zitvlak op de stoel rust, brengt je al in contact met je lichaam. De volgende stap is het heel bewust volgen van de ademhaling, terwijl je in alle rust inademt en ook weer uitademt, vanuit de buik.
Zo simpel als het is, zo effectief blijkt het doen van deze oefening te zijn. Het haalt ons namelijk uit het onrustige hoofd en brengt ons in het hier en nu, in contact met ons lichaam en in contact met wie we zijn. Een we hebben daar maar een paar minuten voor nodig.

Luistercirkel

Een van mijn favoriete werkvormen om empathie te ontwikkelen is de luistercirkel, die afkomstig is uit de tradities van inheemse volken. De deelnemers zitten in een kring en spreken over iets dat hun bezighoudt. Hierbij kan een thema worden gekozen. Dat zou de samenwerking met ouders kunnen zijn. De deelnemers kunnen zelf dierbare voorwerpen in het midden van de kring leggen, die als ’talking piece’ gebruikt kunnen worden. Degene die zo’n voorwerp vasthoudt, is degene die spreekt. De anderen luisteren.
De luistercirkel is een communicatievorm waarin de interactie niet vanuit het hoofd maar vanuit het hart plaatsvindt. Er gelden een aantal ‘regels’ die de luistercirkel uitermate geschikt maken als oefening om empathie te ontwikkelen.

1. Degene die spreekt, spreekt vanuit het hart, vanuit dat wat er in hem of haar leeft. Het is dan ook niet ‘bedacht’. Er wordt gesproken vanuit het moment, dus het komt spontaan naar boven. Dat betekent niet dat het impulsief is. Intuïtief weet of voelt de spreker goed aan wat wel en wat niet wijs is om te delen.

2. Er is geen sprake van een discussie, ook niet van een dialoog. Er wordt dus niet gereageerd op wat de ander zegt.

3. Ieder houdt het bij zichzelf. Er worden dus geen algemeen geldende waarheden benoemd, zoals: ‘we moeten niet met de ouders in discussie gaan,’ of: ‘Het is belangrijk om onze visie vast te houden,’ of: ‘Je moet wel een dikke huid hebben in dit vak!’. Het is namelijk altijd slechts de beleving van degene die spreekt en voorkomen moet worden dat iemand iets zegt waardoor de anderen zich toegesproken of misschien zelfs afgekeurd of afgewezen voelen. Houd het dus bij ik-boodschappen: ‘Ik merk hoe belangrijk het voor me is om me niet meer te laten verleiden met de ouders in discussie te gaan,’ of: ‘Ik kan nu zien dat ik onvoldoende verbonden was met mijn visie,’ of: ‘Soms bekruipt me het gevoel dat ik een dikkere huid zou moeten ontwikkelen.’

4. Omdat er niemand is die een ander zal onderbreken, is het de verantwoordelijkheid van de spreker om precies de juiste tijd te nemen, niet te veel en niet te weinig, goed afgestemd op dat wat gepast is. Het is ook mogelijk om je stilte aan te bieden aan de groep. Je hoeft niet te spreken.

5. Degenen die luisteren, hebben alle aandacht bij de spreker. Zij luisteren met hun hele hart, dus zonder tussenkomst van hun meningen en oordelen. Ook zijn ze niet bezig met het ondertussen voorbereiden van wat ze straks willen gaan zeggen. Zodra ze merken dat ze worden afgeleid, brengen ze hun volle aandacht weer terug bij degene die spreekt.

6. En tenslotte geldt de regel van de vertrouwelijkheid. Dat wat gedeeld wordt in de kring, blijft in de kring.

De ervaring is dat het delen van onze beleving via een luistercirkel, tot een diep gevoel van verbondenheid kan leiden, zowel met onszelf, als met de anderen in de kring, als met de buitenwereld. Een prachtige oefening dus in het ontwikkelen van empathie.